خطوطی که در یک چشم گرداندن به هر سو عیان است؛ گاهی به ثلث و گاه به نستعلیق.گزارش پیش‌رو گذری است بر تاریخ و مضمون کتیبه‌های حرم مطهر رضوی از صفویه تا به امروز.
یادگارهای سنگی عصر صفوی
در برخی متون تاریخی آمده که کاشیکاری و آذین حرم مطهر رضوی به نقش‌ها و نگارهای فعلی، یادگار هنرمندان عصر خوارزمشاهی است؛ گویا در این دوره سلطان محمد خوارزمشاه، دو استاد کاشی‌کار با نام «محمدبن ابی طاهر ابی الحسین کاشانی» و «ابوزید نقاش» را مأمور این مهم می‌کند و آنان هم دور تا دور حرم و محراب‌های روضه منوره را کاشی کرده و کتیبه‌هایی برای آن می‌سازند، اما تاریخدانان تجلی این هنر را به عصر صفوی نسبت می‌دهند و معتقدند کتیبه‌نویسی در حرم، در دوره زمامداری قاجارهاست که به اوج شکوه خود می‌رسد. برابر اسناد، کتیبه‌هایی هم در دوره زند و افشار وجود داشته‌اند که به علت گچی بودن جنسشان، در گذر زمان از بین رفته‌اند. قدمت جدیدترین کتیبه‌ها نیز به روزگار پهلوی اول باز می‌گردد. از دیدگاه کارشناسان کتیبه ها انواع و اقسام متفاوتی دارند.
کتیبه‌های حدیثیه
در حرم مطهر رضوی، ۱۳۵ کتیبه با احادیث مختلفی از امامان معصوم(ع) نقش خورده و مضمون اغلبشان ارشاد و نصیحت و پند و اندرز است. این احادیث از سقف تا طاقی‌ها را گرفته، برای همه قابل قرائت و استفاده نیست و در حال حاضر زیبایی بصری آن‌ها قابل مشاهده است.
ناگفته نماند قسمتی از حدیث سلسله الذهب نیز روی سنگی با قلم سیاه در« ازاره» های حرم خوشنویسی شده بود. سوای این‌ها، کتیبه‌ای با مضمون «دعای جوشن کبیر» هم بین دارالاسلام و گنبد حاتم‌خانی نصب بوده که گویا بر ۱۴ قطعه سنگ مرمر و به خط ثلث حکاکی شده بود که البته اکنون به دلیل مرمت ها قابل مشاهده نیستند.
کتیبه‌های قرآنی
آیه‌ها و سوره‌های مختلف قرآن و ادعیه‌ها از دیگر مضامین کتیبه‌های حرم هستند که از این نمونه، می‌توان به حک «سوره الواقعه» در روضه منوره اشاره کرد. نقش آیه«هل اتی علی الانسان حین من الدهر» نیز یکی دیگر از کتیبه‌های قرآنی است که با خط ثلث و رنگ سبز در میان رنگین‌کمان نقش‌ها و رنگ‌ها جلوه گری می‌کند. اما شاهکار این نوع کتیبه را باید زیر سقف گنبد حرم بالای طاق در فاصله ۶ متر و نیمی از کف، جست‌وجو کرد. متن این کتیبه که یادگار علیرضا عباسی خوشنویس معروف عصر صفوی است، حک آیات سوره «جمعه» است و گویا در گذشته میان دایره‌ای از یک گچ‌بری زیبا قرار داشته است.
عزیزالله عطاردی در شرح خاطراتش درباره این کتیبه می‌نویسد: «یکی از معماران عالی‌رتبه آستان مقدسه رضوی معتقد است گچ‌بری این کتیبه نظیر آن چیزی است که در آرامگاه خواجه‌ربیع وجود دارد. وقتی می‌خواستند حرم را آینه کاری کنند، آینه‌ها را در راستای خطوط گچ‌بری‌ها طوری بریدند و نصب کردند که به آن آسیبی نرسد و اگر روزی آینه‌ها برداشته شوند، آن هنر چشم‌نواز از پس حجاب بیرون می‌آید».
زیر طاق گنبد نیز ترنج‌هایی هشت‌گوش قرار دارد که میانه آن آیاتی از قرآن مجید که مضمونی دعاگونه دارند، نوشته شده است. خطوط این ترنج‌ها برجسته و از برنز ساخته شده و روی آن‌ها را با یک لایه ضخیم از آب طلا پوشانده‌اند. در حاشیه این ترنج‌ها نیز سوره مبارکه «یس» به خط کوفی ماندگار شده است. آیات قرآنی تنها در قاب کتیبه‌های روضه منوره جلوه‌گری ندارند و شبیه‌شان را می‌شود در محراب‌ها و دیوار صحن‌های مختلف حرم تماشا کرد. برای مثال در محراب دیوار جنوب شرقی حرم به خط کوفی برجسته، آیه«انما ولیکم‌الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکوه و هم راکعون» نوشته شده است. همچنین چند نمونه از اسماءالحسنی و کتیبه‌هایی با این متون را می‌شود در گنبد، محراب‌ها و طاق‌ها دید که همگی با خط ثلث پیرامون آیات قرآن طواف بسته‌اند.
کتیبه‌های ادبی
تعداد کتیبه‌های ادبی حرم نیز کم نیستند اما بارزترین نمونه برجای مانده از این هنر که متعلق به دوره صفوی است را می‌توان بر دیواره‌های صحن عتیق (داخل محراب ایوان طلا) جست وجو کرد؛ جایی که در آن قصیده‌ای در مدح حضرت رضا(ع) با خط نستعلیق روی آن نقش خورده است: «حبذا زین منظر عالی که فردوس برین/ بر در صحنش چو زائر از صداقت جبهه ساست... آسمان زین آستان فیض سعادت می‌برد/ وز فضایش عالم انوار در کسب ضیاست... چشم انجم روشن از گرد و غبار درگهش ... دیده سیاره را مانند ثابت توتیاست ...»
اما«دارالحفاظ» به عنوان نخستین رواق حرم (دوره تیموری) کانون دیگری است که می‌توان کتیبه‌های ادبی را در آن مشاهده کرد. در اینجا علاوه بر کتیبه‌های قرآنی، حدیثی و دعایی، ۴۲ بیت شعر در مدح امام رضا(ع) به خط نستعلیق هست که شاعر در آن‌ها عطر حرم امام رضا(ع) را مشک و عنبری می‌داند که نشانه‌ای از بهشت دارد و امام را خورشیدی توصیف می‌کند که شرف آدمیان خاک نشین است: «ای روضه‌ای که دهر ز بویت معطر است/ آبت ز کوثر و گلت از مشک و عنبر است/ ... در طینت تو چشمه خورشید مضمر است/ بوی تو، چون نسیم جنان روح پرور است... خاکی و نه فلک به وجودت منور است/ تا در تو نور دیده زهرا و حیدر است... ».
شاخص‌ترین کتیبه‌های ادبی حرم نیز متعلق به دوره قاجار یعنی قصیده‌ای است که «حکیم قاآنی شیرازی» شاعر آن است. او که مدتی در مشهد مقدس اقامت داشته، قصیده‌ای طولانی در مدح و منقبت امام‌رضا(ع) در قافیه «ق» سروده که بسیار جذاب و بدیع است و بخشی از آن را در ادامه می خوانید:
«زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق/ زمین ز یمن تو محسود هفت کاخ مطبق ... تویی که خاک تو با آب رحمت است مخمر/ تویی که فیض تو با فر سرمد است ملفق... ز هر چه عقل تصور کند فضای تو اوسع/ ز هر چه وهم تخیل کند بنای تو اوثق ... ز آستان تو حصنی است نه سپهر معظم/ ز خاکروب تو گردی است هفت کاخ مروق ... کدام مظهر بی‌چون بود به خاک تو مدفون/ که از زمین تو خیزد همی خروش اناالحق ... حصانت تو بر از صد هزار حصن مشید/ رزانت تو بر از صد هزار کوه محلق ... ز بس رفیعی و محکم ز بس منیعی و معظم/ به راستی که خموشی است در ثنای تو اوفق...»
قصیده طولانی دیگری نیز از قاآنی بر بالای ازاره رواق «دارالشکر» روی سنگ با خط نستعلیق «آقا میرزا زنجانی» خوشنویس معروف دوره قاجار نوشته و نصب شده است.
نظر شما